Dassenschedel uit de slotgracht van kasteel Onsenoort: een bijzondere
vondst
Enkele jaren geleden werd door de archeologische werkgroep van Heemkundekring “Onsenoort” de slotgracht van het kasteel Onsenoort in Nieuwkuijk uitgebaggerd. De archeologische vondsten hierin werden veilig gesteld en opgeslagen in de Plekhoek op abdij Mariënkroon, de werkruimte van de werkgroep. Onder de vondsten werd een groot aantal botten en enkele schedels aangetroffen. Een van de schedels werd door Anton Verhagen van Stichting Museum Hertogsgemaal, het Archeologisch en Paleontologisch Museum in Empel gedetermineerd als een schedel van een das.
Daarna werd de schedel voorgelegd aan vrijwilligers van dassenwerkgroep Brabant. De conclusie was: dit is een dassenschedel en wel eentje van behoorlijke leeftijd. Het dier lijkt 8 tot 10 jaar oud te zijn geweest en hoogstwaarschijnlijk was het een wijfje (zeug). De afmetingen van de dassenschedel zijn: lengte 14,3 cm, breedte 8,5 cm en hoogte 6,6 cm.
Op de schedel werd door Wim Hartman van de Archeologische werkgroep van Heemkundekring “Onsenoort” onder andere het mineraal vivianiet aangetroffen.
Vivianiet is een gehydrateerd ijzer-fosfaat met de chemische formule Fe3(PO4)2.8(H2O). ‘Als in de buurt van ijzerrijke lagen ook voldoende fosfaationen aanwezig zijn (bijvoorbeeld uit fosfaathoudende organische afval of beenderen) samen met het feit dat de lagen onder water vrij zuurstofarm zijn, dan zijn er goede omstandigheden om het ijzerfosfaat vivianiet te vormen’, aldus een artikel in het Geonieuws van 24 mrt. 1999 van P. Bender.
Misschien mogen we hieruit concluderen dat in ijzerhoudend, zuurstofarm water het fosfaat in het bot zich verbindt met het ijzer in het water. Wim stelde zich de vraag of door deaanwezigheid van het vivianiet de ouderdom van de dassenschedel kon worden vastgesteld en nam contact op met diverse instanties. Zowel Frits Laarman werkzaam bij Archis (Cultureel Erfgoed) te Amersfoort als Anton Verhagen meldden dat vivianiet zich binnen enkele jaren op bot kan vormen. Op 6 juni 2012 bezochten Anton Verhagen en Wim, Theo de Jong van de Archeologische dienst te Eindhoven, met de vraag ‘hoe lang duurt het voor vivianiet op een schedel ontstaat en hoe lang blijft het bewaard op het bot?’ Het antwoord van Theo was ‘datering van een schedel is buitengewoon moeilijk.’ Theo schatte de leeftijd van de schedel tussen de honderd en twee honderd jaar. De leeftijd van de botten van gedomesticeerde dieren is (zeer) globaal te bepalen door het toenemen van de omvang van de botten vanaf de middeleeuwen. Uiteraard gaat dat niet op voor de schedel van ‘onze’ das.
Dassen zijn voor archeologen moeilijke beesten. Het zijn schuwe nachtdieren die van oudsher mensen mijden en bovendien zelden op het menu terechtkwamen. Dit alles maakte de kans klein dat in het verleden de beenderen van een das op een menselijke woonplaats belandden.
In het najaar van 1990 vond in Eindhoven archeologisch onderzoek plaats naar de resten van een kasteel dat daar tussen 1420 en 1675 had gestaan. In drie maanden tijd werden resten van funderingen van kasteelmuren, waterput, torens en dergelijke vrijgelegd. Naast de kasteelmuren lagen de oorspronkelijke kasteelgrachten, die destijds met afval en puin waren gevuld. In de grachten werd een enorme hoeveelheid archeologisch materiaal aangetroffen. Naast producten die door mensen werden gemaakt, werden resten aangetroffen van planten en dieren uit de natuurlijke omgeving van het kasteel. Van dieren werden ongeveer 19.000 resten verzameld, waarvan het merendeel van slachtvee en huisdieren. Bijna 700 resten waren afkomstig van in het wild levende zoogdieren en vogels, zoals van kwartel, ooievaar, kraanvogel, kwak, raaf, aalscholver, ree, wilde zwijn en das. Eén skeletelement bleek het linkerschouderblad te zijn van een volwassen das. Het fragment werd aangetroffen in een deel van de gracht die een keuken in de nabijheid deed vermoeden en volgens het aardewerk dateerde uit de periode tussen 1500 en 1650. Het fragment werd in het Nationaal Natuurhistorisch Museum te Leiden vergeleken met acht ‘recente’ dassen uit Limburg.
In Nederland zijn resten van dassen in archeologische ‘menselijke’ context slechts zelden aangetroffen. In een terp in Friesland werden dassenresten uit (vermoedelijk) de ijzertijd aangetroffen (700-0 v. Chr.), in Voerendaal in Zuid-Limburg werd een klein aantal resten aangetroffen in Romeinse context. In Heerlen in Zuid-Limburg werd een dassenschedel aangetroffen op het Romeinse Thermenterrein in een spitsgracht tussen scherven uit de 4e eeuw.
Enkele oude dassengegevens in de regio van Heusden: in 1799 maakt Hanewinkel in zijn ‘Reize door de Majorij’ melding van de das in Noord-Brabant. In het archief van het indertijd zelfstandige dorpje Cromvoirt bij Vught werden stukken gevonden dat tussen 1778 en 1783 door de Cormvoirtse regenten ‘volgens Oudt gebruyck’ zestien maal een premie werd uitbetaald voor het vangen, maar meestal schieten van dassen. Elfmaal ging het om een oude das à twee gulden en tien stuivers, en vijfmaal om een jonge das voor de helft van dat bedrag.
Als locatie werd ‘de Cromvoorse Dijck’ nogal eens genoemd. Het is zeer waarschijnlijk, dat zich daar ook de burchten bevonden. Sinds 2011 is er weer een bewoonde dassenburcht in de Cromvoirtse dijk.
Conclusies: de archeologische werkgroep van Heemkundekring “Onsenoort” heeft een bijzondere vondst gedaan. Het komt zelden voor dat bij archeologische opgravingen in ‘menselijke’ context een dassenschedel of resten ervan worden aangetroffen. Het op de schedel aanwezige vivianiet geeft slechts een indicatie over de ouderdom van de schedel.
Voor meer informatie over de archeologische werkgroep van Heemkundekring “Onsenoort” zie: http://www.hkkonsenoort.nl/ daarna: werkgroepen – archeologie en voor dassenschedels zie: http://www.dassenwerkgroepbrabant.nl/pages/schedelpag.html
Wim Hartman: archeologische werkgroep Heemkundekring “Onsenoort”
Bert van Opzeeland: lid Dassenwerkgroep Brabant. Bestuurslid Heemkundekring “Onsenoort”
Bronnen:
- www.dassenwerkgroepbrabant.nl
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Vivianiet
- Huid en Haar; tijdschrift voor zoogdierbescherming en zoogdierstudie, jaargang 10 (4) 1991, Laat-Middeleeuwse Das (Meles meles) teruggevonden in Eindhoven, Theo de Jong
- De das in Vlaanderen - een verhaal in zwart en wit, 1997, Dirk Criel